در سال های اخیر، مطالعاتی درباره اثرات نامطلوب اشعه ایکس انجام شده و به این ترتیب حفاظت های لازم از افرادی که به شکل دائمی در معرض چنین تشعشعاتی قرار دارند، امری ضروری است. در حال حاضر سرب کوبی یکی از روش های نوین در کاهش اثر انرژی این تشعشعات خطرناک به شمار رفته و در مکان هایی مانند مراکز تصویربرداری پزشکی و درمانی انجام می شود که در آن افراد به صورت مداوم با اشعه های مضر سر و کار دارند.
سرب کوبی چیست؟
به علت عدم خروج اشعه ایکس درون اتاق تصویربرداری به محیط های مجاور، تمام محیط اطراف این اتاق به وسیله ورق های سرب استاندارد با خلوص ۹۹% ایزوله می شوند که به این عمل سرب کوبی می گویند. مقدار ضخامت سرب استفاده شده، با توجه به نوع مراکز و دستگاه ها، متغیر است و از یک میلی متر شروع شده، به اندازه مورد نیاز افزایش یافته و نصب می شود.
بنابراین ضخامت ورقه های سربی نصب شده متفاوت بوده و متناسب با کاربرد آن ها استفاده می شود. در بعضی از مراکز لازم است که کف و سقف نیز در کنار دیوارها با سرب پوشیده شوند. سرب کوبی انواع مختلف دارد که عبارتند از:
- سرب کوبی سقف
- سرب کوبی کف
- سرب کوبی درب
- سرب کوبی پنل سربی
- سرب کوبی سنتی
- سرب کوبی دیوار
میزان خلوص سرب در سرب کوبی
بهبود خواص فیزیکی آلیاژ سرب با سایر فلزات مانند آلومینیوم سبب شده که در صنعت مورد استفاده قرار گیرد. همچنین سرب خالص با درجه خلوص بالای ۹۹ درصد علاوه بر مصارف صنعتی، در تولید محافظ های سربی هسته ای، شیلدینگ، سرب کوبی اتاق رادیولوژی، سی تی اسکن و … استفاده می شود. سرب مصرفی در سرب کوبی مراکز تصویر برداری با توجه به محاسبات دقیق در ضخامت های ۰/۷۵ ، ۱/۵ ، ۲ و ۲/۲ میلی متر تولید می گردد. هرگونه تغییر درجه خلوص سرب با عدم کاهش ضخامت ورق سربی، باعث می شود تولید کننده سود قابل ملاحظه ای داشته باشد. بنابراین باید دقت زیادی در انتخاب درجه خلوص سرب داشته باشید.
مراکز مورد نیاز برای سرب کوبی
در اتاق های تصویربرداری ۲ نوع پرتو تولید می گردد. دسته اول پرتوهای اولیه یا مستقیم هستند و دسته دوم پرتوهای ثانویه می باشند که به ۲ بخش پرتوهای پراکنده و پرتوهای نشتی تقسیم می گردند. پرتوهای پراکنده با انرژی کمی به همه جهات پخش می شوند، ولی پرتوهای نشتی از تیوب لامپ اشعه ایکس به بیرون آن نشت می کنند. با اینکه انرژی پرتوهای ثانویه بسیار کمتر از اولیه می باشد؛ ولی حفاظت در معرض هر دو اشعه بسیار ضروری است و باید مراکزی که این پرتوها در آن جا به وجود می آیند، سرب کوبی شوند. این پرتوها در مراکز زیر وجود دارند:
- مراکز رادیولوژی
- پزشکی هسته ای
- سی تی اسکن
- آنژیوگرافی
- اتاق های عمل
- مراکز دارای دستگاه سی آرم
- مراکز رادیولوژی دندانی
- ماموگرافی همراه با دوزیمتری
نکات مهم و ضروری در امر سرب کوبی
در بیشتر اتاق های تصویر برداری مخصوصا اتاق عمل قلب و اتاق رادیولوژی، از عنصر سرب جهت دفع اشعه ایکس استفاده می کنند. برای دستیابی به نتیجه مطلوب در عمل سرب کوبی، رعایت برخی نکات لازم است که عبارتند از:
- تهیه آجر و ورق سربی مورد نیاز از محلی قابل اطمینان و معتبر و با خلوص بالا و استاندارد
- توجه به وضعیت ظاهری بلوک ها و ورق های سربی از لحاظ عدم وجود خراش، میزان ضخامت و …
- انجام سرب کوبی به وسیله نیروهای باتجربه و متخصص به علت ایزوله کردن مناطق حساس مانند چهار چوب در، فاصله در تا شیلد سربی و زوایای اتاق ها
- منطبق بودن و همپوشانی کامل لایه های سربی روی هم
- توجه کردن به ارتفاع مناسب سرب کوبی بر اساس دستورالعمل های سازمان انرژی اتمی
- زیرسازی اصولی و صحیح دیواره ها و همچنین انجام حرفه ای و صحیح قرار دادن بلوک های سربی و ورق ها روی سقف، کف و دیوار
- شاسی کشی و راویز کاری برای رویه کشی و نصب ام دی اف به شکل اصولی پس از پایان مراحل سرب کوبی به علت تخریب نشدن ایزولاسیون و عایق بندی
- دزیمتری مطلوب و مناسب پس از پایان عملیات کار روی دیوار
مراحل انجام عمل سرب کوبی
انجام عمل سرب کوبی در مراکز درمانی و تصویربرداری شامل ۴ مرحله است:
-
تشخیص مشخصات و خصوصیات
تشخیص مشخصات و خصوصیات محل مورد نظر جهت سرب کوبی، اهمیت بسیاری در نتیجه موفقیت آمیز نهایی دارد. به این منظور لازم است در ابتدا مشخص شود که در اتاقی که سرب کوبی می شود، چه ابزار تصویربرداری با چه مقدار تابش اشعه قرار خواهد گرفت. عامل مهم دیگر فاصله منبع تابش اشعه با تکنسین تصویربرداری و مدت زمان قرارگیری او در معرض این اشعه است. همه این پارامتر ها در مقدار سرب مصرفی برای عملیات سرب کوبی اتاق تاثیر گذار هستند.
-
محاسبات تابش
در این مرحله نوبت به تعیین ضخامت سرب و نوع حفاظت در مقابل اشعه می رسد. به هر اندازه که ضخامت سرب به کار رفته بیشتر باشد، نفوذ اشعه رادیواکتیو کمتر خواهد شد. البته لازم به ذکر است که با افزایش ضخامت سرب مصرفی، هزینه نیز افزایش خواهد یافت.
-
آغاز عملیات سرب کوبی
پس از اینکه محاسبات تابش انجام شد، نوبت آن رسیده است که بهترین روش برای سرب کوبی به گونه ای انجام شود که در برابر اشعه با هزینه نهایی بسیار مناسبی به بهترین شکل محافظت شود. سپس نوبت استفاده از سرب ها به شکل های مختلف و مصرف آن ها در اماکن مورد نظر می رسد. شکل های گوناگون سرب به صورت زیر است:
- به کار بردن ورق های سربی به شکل رول برای استفاده در کف اتاق و سقف با ضخامت ۵ تا ۱۰۰ میلی متر
- به کار بردن آجر سربی جهت استفاده در دیواره ها، زیرا باعث کاهش چشمگیر نفوذ اشعه می شود.
- به کار بردن شیشه سربی به شکل پنجره میان دیوار اتاق کنترل و اتاق تصویربرداری به منظور قابل مشاهده بودن آن برای تکنسین تصویربرداری
- به کار بردن پشم سربی جهت درزگیری میان کابل ها، دیواره ها، لوله ها و …..
-
تست نشت پرتو و ضمانت
در مرحله آخر نوبت آن است که اتاق از لحاظ نشت اشعه، به طور کامل ارزیابی و بررسی شود تا هیچ نوع اشعه و پرتویی از اتاق به بیرون نفوذ نکند. البته لازم به ذکر است که در این مرحله، بررسی باید به وسیله کارشناسان متخصص و با استفاده از ابزار و تجهیزات بسیار پیشرفته و بروز و همچنین با توجه به استاندارد های جهانی انجام شود.
ویژگی های یک ایزولاسیون خوب
- استفاده از ورق های سربی، زیرا سرب بی کیفیت و ناخالص با خراش دادن لایه لایه می شود.
- تهیه سرب از محلی قابل اطمینان
- همپوشانی مناسب در قرارگیری لایه های سربی که باید حداقل اندازه ۲ سانتی متر باشد.
- استفاده از دزیمتری مطلوب و داشتن ضمانت
- بالا بودن درصد خلوص سرب استفاده شده
- سرب کوبی صحیح نقاط حساس مانند چهارچوب درها
دلیل استفاده از سرب در ایزولاسیون
عنصر سرب، فلزی سنگین در جدول تناوبی و با عدد اتمی ۸۲ است که چکش خوار بوده و قابلیت جذب اشعه را دارد. به علت بالا بودن عدد اتمی، قیمت ارزان و در دسترس بودن آن، از این عنصر برای ایزولاسیون اتاق تصویر برداری استفاده می شود. در اتاق تصویربرداری، اشعه های پرتوزایی نظیر اشعه گاما و ایکس، اثرات مخربی در بدن انسان دارند. این تاثیرات عبارتند از:
- اثرات روی پوست مانند نکروز سلول، سرخی پوست
- آثار آماری بدن مانند انواع سرطان، کوتاهی عمر
- اثرات ژنتیکی موثر بر DNA مانند عقب ماندگی ذهنی، ناهنجاری های مادرزادی
- اثرات بر روی گلبول های خون به وسیله منابع تولید آن ها مانند غدد لنفاوی
- اثرات بر روی میزان ترشح غدد بدن مانند کاهش تولید اسپرم در غدد تناسلی و ناباروری موقت و دائم
